ระดับจิตทั้งเจ็ด
1. จิตอัมมาเราะฮ์ (จิตใฝ่ต่ำ) คือ จิตที่ปราศจากการขัดเกลา อีกทั้งไร้ซึ่งคุณค่าทางจิตวิญญาน เนื่องจากมันได้โน้มเอียงไปยังความอิจฉา อีกทั้งยังรักและอร่อยในเรื่องการอิจฉา เป็นต้น และผู้มีจิตเช่นนี้ จะโน้มเอียงไปสู่ความตกต่ำ
ثم رددناه أسفل سافلين
"หลังจากนั้น เราได้ให้เขาหวนกลับไปสู่ความต่ำต้อยที่สุด"
ณ ตรงนี้ คือจุดเริ่มที่จะทำการขัดเกลาจิตใจของด้วย ด้วย
إلّا الذين آمنوا وعملوا الصالحات فلهم أجر غير ممنون
"นอกจากบรรดาผู้ศรัทธาและปฏิบัติคุณงามความดี ดังนั้น สำหรับพวกเขาจะได้รับผลการตอบแทนที่ไม่ขาดตอน"
ธรรมชาติของมนุษย์อันน่าตำหนินั้น อยู่มีอยู่ในจิตใจ เช่นความโลภ ความอิจฉาริษยา ความตระหนี่ และความกลับกลอก เป็นต้น
وما أبّرئ نفسي انّ النّفس لأمّارة بالسوء إلا ما رحم ربي
"และฉันไม่อาจชำระจิตใจของฉันให้สะอาดบริสุทธิ์ได้ แท้จริงจิตใจนั้นถูกครอบงำไว้ด้วยความชั่วนอกจากที่พระเจ้าของฉันทรงเมตตา"
2. จิตเลาวามะฮ์ (จิตตำหนิตนเอง) คือจิตที่อัลเลาะฮ์ ตะอาลา ทรงตรัสไว้ว่า
لا أُقسم بيوم القيامة ولا أُقسم بالنّفس اللوّامة
"ข้าสาบานต่อวันกิยามะฮฺ และข้าขอสาบานต่อชีวิตที่ตำหนิตนเอง"
จิตเลาวามะฮ์ คือจิตที่ริเริ่มการรู้จักแก่นแท้ของการต่อสู้(มุญาฮะดะฮ์) และจะเริ่มด้วยการมุญาฮะดะฮ์ จิตเลาวามะฮ์นี้ ยังใกล้เคียงกับจุตอัมมาเราะฮ์ ซึ่งบางครั้งผู้มีจิตนี้ ก็จะทำการตออัตต่ออัลเลาะฮ์และบางครั้งก็ทำการฝ่าฝืน แต่หลังจากนั้นเขาก็จะโศรกเศร้าเสียใจ ดังนั้น เมื่อจิตเลาวามะฮ์มีรัศมีแห่งทางนำ ก็จะทำการใฝ่ดีและทำการตำหนิสภาวะของจิตใจตนเองที่ไม่ดำรงมั่นอยู่บนการกระทำความดีนั้น และเมื่อเขาทำชั่ว ผู้ที่เป็นเจ้าของจิตก็จะตำหนิต่อการกระทำนั้นในขณะที่เขาสำนึกขึ้นได้
3. จิตมุฏมะอินนะฮ์ (จิตสงบสุข) คือจิตที่ได้รับการยกระดับให้สูง และมีรัศมีแห่งอีหม่านที่บรรจุอยู่ในหัวใจ ให้เขาใฝ่กระทำดีและโศรกเศร้าต่อการกระทำชั่ว จิตนี้จะเริ่มต้นด้วยการขัดเกลาให้ตนเองหลุดพ้นจากบรรดาคุณลักษณะที่น่าตำหนิของหัวใจ และจะสงบสุขด้วยการซิรุลลอฮ์และการอะมัลที่ใกล้ชิดต่ออัลเลาะฮ์
الذين ءامنوا وتطمئن قلوبهم بذكر الله الا بذكر الله تطمئن القلوب
"และบรรดาผู้มีศรัทธา โดยที่หัวใจของพวกเขาได้สงบสุขด้วยการซิรุลลอฮ์ พึงทราบเถิด ด้วยการซิกรุลลอฮ์นั้น บรรดาหัวใจจะสงบสุข"
จิตที่สงบสุขนี้ คือจิตระดับขั้นแรกจากบรรดาระดับของจิตที่มีความสมบูรณ์ และผู้ที่จิตเช่นนี้ ถูกนับว่าเป็นนักตะเซาวุฟอย่างแท้จริง เนื่องจากเป็นจิตที่รู้แจ้งเห็นจริงด้วยกับอัลเลาะฮ์ เป็นจิตที่ผูกพันธ์อยู่กับอัลเลาะฮ์ ตะอาลา
يا أيّتها النّفس المطمئنة إرجعي إلى ربك راضية مرضية
"โอ้ชีวิตที่สงบแน่นเอ๋ย จงกลับมายังพระเจ้าของเจ้าด้วย(จิต)ความยินดีและ(จิต)ที่ได้รับความปิติเถิด"
4. จิตมุลฮะมะฮ์ (จิตที่ได้รับการดลใจ) คือจิตที่เป็นผลมาจากการปฏิบัติของจิตระดับที่ 2 และ 3 โดยที่จิตนี้ได้ทำการตออัตต่าง ๆ โดยได้รับการดลใจ
فألهمها فجورها وتقواها
"แล้วพระองค์ทรงดลใจมันให้รู้ทางชั่วของมันและทางอันยำเกรงของมัน"
واتّقوا الله ويعلمكم الله
"และพวกท่านจงยำเกรงต่ออัลเลาะฮ์เถิดและอัลเลาะฮ์จะสอน(ชี้นำ)แก่พวกท่าน"
ดังนั้น ผู้ที่มีความเคร่งครัดกับหลักชะรีอัต โดยการออกที่ออกมาทางต่อรีกัต(อีหม่าน) แน่นอนว่า สิ่งดังกล่าวย่อมทำให้เกิดผลแห่งฮะกีกัต(เอี๊ยะหฺซาน) ซึ่งผู้ที่มีจิตเช่นนี้ เขาจะมีจุดเด่นในการที่เขามีความอดทนสูง มีการชุโกร ถ่อมตน สมถะ เป็นต้น
5. จิตรอฏียะฮ์ (จิตที่มีความปิติ) คือภาวะจิตนี้ เป็นผลสืบเนื่องมาจากระดับจิตทั้ง 3 ก่อนหน้านี้ โดยที่จิตรอฏียะฮ์นี้ จะมีความพึงพอใจต่ออัลเลาะฮ์ ที่มีจากสิ่งที่พระองค์ทรงประสงค์หรือทรงกำหนดให้แก่เขา เมื่อผู้มีภาวะจิตนี้ถูกถามว่า สิ่งใดที่ท่านชื่นชอบ มันจะตอบว่า สิ่งที่อัลเลาะฮ์ทรงกำหนดมา พระองค์ทรงตรัสว่า
رضي الله عنهم ورضوا عنه
"อัลเลาะฮ์ทรงพอพระทัยจากพวกเขาและพวกเขาก็มีความพอใจต่อพระองค์"
ส่วนมากแล้ว สถาวะจิตนี้ จะทำการมอบหมายต่ออัลเลาะฮ์อย่างสมบูรณ์
6. จิตมัรฏียะฮ์ (จิตที่ได้รับความปิติ) คือจิตที่อัลเลาะฮ์ทรงพอพระทัยด้วยสาเหตุที่จิตนี้ได้พอใจต่อสิ่งที่พระองค์ทรงประสงค์และกำหนดมาให้ ภาวะจิตนี้ เป็นจิตขั้นระดับแรกในการมะริฟัตต่ออัลเลาะฮ์ ตะอาลา อย่างแท้จริง และส่วนมาก จิตนี้ จะมีคุณลักษณะที่บริสุทธิ์ใจ มีลักษณะของการซิกิร ปราศจากความหม่นหมองของการอย่างเป็นผู้นำ อย่างเด่นดัง และโอ้อวด ซึ่งอัลเลาะฮ์ ตะอาลา ได้ตรัสไว้ว่า
يا أيّتها النّفس المطمئنة إرجعي إلى ربك راضية مرضية
"โอ้ชีวิตที่สงบแน่นเอ๋ย จงกลับมายังพระเจ้าของเจ้าด้วย(จิต)ความยินดีและ(จิต)ที่ได้รับความปิติเถิด"
7. จิตกามิละฮ์ (จิตสมบูรณ์) จิตสมบูรณ์นี้ หมายถึง จิตที่เริ่มจากธรรมชาติเดิมและยกระดับสู่ระดับจิตที่สมบูรณ์ ซึ่งส่วนมากผู้ที่มีจิตนี้ จะทำการการชี้แนะผู้คนทั้งหลายและชี้นำไปยังอัลเลาะฮ์ ตะอาลา จิตนี้จะไม่ได้รับการยกระดับให้สูงขึ้น นอกจากต่อได้รับการชี้แนะจาก อาจารย์ผู้เชี่ยวชาญ ผู้ให้การอบรม ชี้แนะ อีกเป็นทั้งเป็นผู้ที่สมบูรณ์ จิตอัลกามิละฮ์นี้ จะรู้ถึงตำแหน่งต่าง ๆ ของการเดินทางของจิต รู้ถึงโรคร้ายของจิตใจ ทราบถึงแนวทางหรือกลลวงของชัยฏอน วัลลอฮุอะลัม
