ท่านอิบนุอะฏออิลและฮ์ กล่าวว่า
أجهل الناس من ترك يقين ما عنده ، لظن ما عند الناس
?มนุษย์ที่โง่เขลาที่สุด คือ ผู้ที่ละทิ้งความมั่นใจสิ่งที่มีอยู่ ณ ที่เขา เพราะคิดหวังสิ่งที่มีอยู่ ณ ที่มนุษย์ผู้อื่น?
ท่านชัยคุลอิสลาม อับดุลเลาะฮ์ อัชกอวีย์ อธิบายว่า ?มนุษย์ที่โง่เขลาที่สุดนั้น คือ ผู้ที่ละทิ้งการตระหนักถึงความบกพร่องที่ตัวของเขา และความบกพร่องของเขาที่มีต่ออัลเลาะฮ์ เพราะเขาหวังว่าบรรดามนุษย์คิดว่าเขานั้นดี จนกระทั่งพวกเขาได้ทำการยกย่องสรรเสริญแก่เขา ดังนั้น เขาก็หลงคล้อยตามการสรรเสริญดังกล่าว และเขาก็คิดว่า เขานั้นเหมาะที่จะได้รับการสรรเสริญนั้น และคล้อยตามการยืนยันของมนุษย์ ซึ่งแน่นอนว่า เขานั้นเป็นมนุษย์ที่โง่เขลาที่สุด เพราะเขาละเลยความตระหนักอันดีกับสถาณะภาพที่มีอยู่ที่ตัวของเขา(ว่าเป็นอย่างไร) โดยหวังคำสรรเสริญจากผู้อื่นเป็นอันดับแรก? ดู อธิบายหนังสือ อัลฮิกัม หน้า 108
คำกล่าวของท่าน อิมามอิบนุอะฏออิลลาห์นี้ สามารถที่จะอธิบายถึงข้อเท็จจริงได้ สอง ประการด้วยกัน
ประการที่หนึ่ง สิ่งที่มนุษย์ตระหนักดียิ่งถึงตัวของเขาและสถานะภาพของเขานั้น ย่อมทำให้มีความตระหนักที่มั่นใจยิ่งกว่า
ประการที่สอง สิ่งที่เขาเข้าใจ จากสถานะภาพต่างๆ ของผู้อื่น
ดังนั้น ประการที่สองนี้ คงไม่พ้นจากการคาดคะเน เพราะสิ่งที่มนุษย์สามารถรับรู้ได้จากผู้อื่นนั้น ก็เพียงแค่เห็นจากภายนอกโดยการเห็นด้วยตาหรือได้ยินได้ฟังมาเท่านั้น เพราะฉะนั้น สิ่งที่ปรากฏให้เห็นภายนอก ย่อมไม่บ่งชี้ถึงภายในจิตใจของเขา ยิ่งไปกว่านั้น ส่วนมากมักจะขัดแย้งกับภายในจิตใจเสมอ ดังกล่าว จึงชี้ให้เห็นว่า การรับรู้ถึงสถานะภาพและเรื่องราวของคนอื่น ย่อมไม่พ้นจากการคาดคะเน
ดังนั้น ท่านได้ยินคนหนึ่งได้ทำการสรรเสริญ โดยยึดเพียงภายนอกที่เขาเห็นท่าน มันก็คงเพียงการคาดคะเนเท่านั้น เพราะฉะนั้น จึงไม่ต้องสงสัยเลยว่า เมื่อท่านได้ย้อนกลับไปพิจารณาตัวของท่านและสิ่งที่ซ่อนเร้นอยู่ในจิตใจ ท่านก็จะประจักษ์รู้อยู่แก่ใจว่า สิ่งที่คนหนึ่งได้สรรเสริญเยินยอนั้น มันขัดกับคุณลักษณะที่ท่านมีอยู่ ดังนั้น ท่านจงรู้ไว้เลยว่า เขานั้น(ญาเฮล)ไม่รู้ถึงสถานะภาพอันแท้จริงของท่าน
เมื่อเป็นเช่นนี้ ท่านก็อย่าคล้อยตามคำพูดของเขา เพราะถ้าหากท่านคล้อยตาม โดยคิดว่าคำพูดสรรเสริญเยินยอของเขานั้นเป็นจริง โดยทำลืมหรือทำไม่รู้ถึงสถานะภาพอันแท้จริงของท่านเอง ก็ถือว่าท่านเป็นคนที่โง่งมงายเลยทีเดียว
เฉกเช่นเดียวกัน หากมีผู้ที่ทำการสรรเสริญเยินยอว่าท่านนั้น เป็นคนดี มีความยำเกรง วะเราะอฺ สมถะ และเป็นคนที่มีความบริสุทธิ์ใจต่ออัลเลาะฮ์ โดยที่ท่านก็รู้ตัวเองดีว่า คุณลักษณะที่ท่านมีอยู่นั้นไม่ได้เป็นอย่างนั้น ดังนั้น ท่านจงระวังความ(ญาเฮล)ไม่รู้ของพวกเขา และจงหวนกลับไปตำหนิความบกพร่องที่ท่านมีอยู่ เพราะถ้าหากว่าอัลเลาะฮ์ทรงเปิดม่านข้อตำหนิของตัวท่านที่ไม่ตรงกับสิ่งที่พวกเขาได้เยินยอแล้ว แน่นอนว่าการสรรเสริญเยินยอ จะกลับเป็นการดูถูกเหยียดหยามได้ เพราะฉะนั้น เราจึงต้องเจียมตัวเองอยู่เสมอ
วัลลอฮุอะลัม
